αυτοπαρατηρησία ή ενδοσκόπηση

Νοητική διαδικασία κατά την οποία ο άνθρωπος παρατηρεί τον ίδιο του τον εαυτό, τις σκέψεις, τις παραστάσεις και τα συναισθήματά του. Αυτή η πράξη, τόσο συχνή και τόσο φυσική στον άνθρωπο, ώστε να θεωρείται μοναδικό μέσο για την απευθείας ψυχολογική γνώση του, παρουσιάζει πολλά σκοτεινά σημεία, τα οποία σύμφωνα με την άποψη ορισμένων φιλοσόφων και ψυχολόγων μειώνουν την αξία των γνώσεων που αποκτώνται με τη μέθοδο της α. Δεν θα μπορούσε εξάλλου η α. να είναι άμεση ενόραση του εαυτού μας, γιατί θα απαιτούσε τη διχοτόμηση του ατόμου σε πρωταγωνιστή και θεατή, κι έτσι δεν θα του επέτρεπε την παρατήρηση ολόκληρου του εαυτού του, αλλά μόνο ενός μέρους του και έπειτα, αυτό που εξετάζεται, παραμορφώνεται από την ίδια την παρατήρηση. Η α. πράγματι δεν είναι άμεση, αλλά είναι μάλλον μια αναδρομή στο παρελθόν· το άτομο αποκαλύπτει τα ίχνη, την ανάμνηση των γεγονότων που έζησε. Αυτά τα ίχνη, ακόμα κι αν εξεταστούν ύστερα από πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, είναι συνήθως αλλοιωμένα από τη μνημονική διαδικασία, η οποία ελαττώνει ή παραμορφώνει την αξία των συναισθημάτων. Η α. εξάλλου παρέχει στον άνθρωπο μια ατελή εικόνα του εαυτού του, γιατί παραλείπει αυτόματα τον τομέα του ασυνείδητου όπου δεν είναι δυνατό να εισχωρήσει. Η σύγχρονη ψυχολογία, για να επιτύχει την ολοκληρωτική μελέτη της ψυχικής ζωής, αναγκάστηκε να υιοθετήσει μεθόδους εξωτερικής παρατήρησης και να δεχτεί τη μαρτυρία της α. ως χρήσιμη αλλά όχι μοναδική πηγή πληροφοριών. Στην επιστημονική εφαρμογή της α. συλλέγονται οι πληροφορίες που δίνει το άτομο για τον εαυτό του, ή αυθόρμητα ή ως απάντηση στις ερωτήσεις του ψυχολόγου. Η πρώτη μέθοδος συλλέγει γεγονότα κάπως πιο αξιοσημείωτα, αλλά όχι βέβαια συστηματοποιημένα. Η δεύτερη (που χρησιμοποιεί διάλογο, ερωτηματολόγια κλπ.) αλλοιώνεται από ορισμένες αδυναμίες της διαγνωστικής τεχνικής και της επαγγελματικής κατάρτισης, της ιδιοσυγκρασίας ή του χαρακτήρα αυτού που την εμφανίζει. Πράγματι, αν οι μαρτυρίες ή οι εξομολογήσεις της α. λαμβάνονταν ύστερα από επιμονή, δελεαστικές υποσχέσεις ή απειλές, η σημασία τους θα ήταν σχεδόν μηδαμινή. Γι’ αυτό, η αξία του δεδομένου της α. εξαρτάται από την ειλικρίνεια και τις διανοητικές ικανότητες (ελλιπείς π.χ. στα βρέφη ή στους τρελούς) και από την καλλιέργεια του ατόμου.